7. KU SPOŁECZEŃSTWU INFORMACYJNEMU
Dominik Batorski
Znajdujemy się obecnie na progu ogromnej zmiany cywilizacyjnej, związanej z rozwojem i upowszechnianiem się komputerów osobistych, internetu i technologii mobilnych. Efektem tej transformacji ma być powstanie globalnego społeczeństwa informacyjnego. Spodziewane zmiany, jakie w tym procesie będą zachodzić, zostały szczegółowo opisane w Raporci UNDP Polska w drodze do globalnego społeczeństwa informacyjnego. Jednak z braku odpowiedniego materiału statystycznego i empirycznego raport ten tylko bardzo pobieżnie przedstawia miejsce, w jakim znajduje się Polska na drodze tego rozwoju.
Podstawowym zagrożeniem związanym z powstawaniem społeczeństwa informacyjnego jest problemem wykluczenia. Jak stwierdzają autorzy Raportu UNDP: [...] należy je rozumieć dwojako. Po pierwsze, jako faktyczne wykluczenie polskiego społeczeństwa ze wspólnoty społeczeństw najbardziej rozwiniętych, tworzących globalne społeczeństwo informacyjne. Po drugie, jako podział polskiego społeczeństwa na dwie części - jedną uczestniczącą w globalnym społeczeństwie informacyjnym, a drugą wykluczoną z niego. Niniejszy raport ma na celu zbadanie tego drugiego zagrożenia.
Temat ten jest istotny również dlatego, że społeczeństwo informacyjne jest celem wyznaczonym przez polityką państwa. W tym obszarze podejmowanych jest wiele działań rządu, poszczególnych ministerstw, a także Komisji Europejskiej i innych instytucji europejskich. Większość przedsięwzięć i programów tych instytucji skupia się na tworzeniu wizji i definicji społeczeństwa informacyjnego. Te zaś koncentrują się przede wszystkim na sprawach związanych z tworzeniem prawa, infrastruktury i wąsko rozumianej informatyzacji - komputeryzacji urzędów i podłączaniu ich do sieci, oraz zwiększaniu dostępności informacji publicznych drogą elektroniczną i możliwości kontaktowania się tą drogą obywatela z państwem. Szczególnie w Polsce w działaniach tych nieco z boku pozostawiony został problem społeczny możliwości obywateli związanych z wykorzystaniem komputerów i internetu. Dlatego też tak ważnym wydaje się obecnie zidentyfikowanie społecznych uwarunkowań korzystania z komputerów i internetu, oraz wszelkich barier z tym związanych.
Odpowiednie zidentyfikowanie problemów i ich przyczyn może stać się podstawą do dalszego działania na rzecz tworzenia w Polsce społeczeństwa informacyjnego. Tylko dzięki połączeniu działań centralnych i otwieraniu się państwa na obywatela poprzez sieć z jednoczesnym znacznym upowszechnieniem korzystania obywateli z komputerów i internetu możliwe będzie stworzenie społeczeństwa informacyjnego.
Diagnoza Społeczna to pierwsze prowadzone na tak dużą skalę badanie korzystania z komputerów i internetu w Polsce. Co więcej, wiele cech tego badania decyduje o jego unikalności. Olbrzymia próba, co pozwala na złapanie wielu osób korzystających z komputera i internetu. Daje też możliwość porównania osób, które z technologii korzystają i tych, które nie korzystają. Badanie ma charakter panelowy - uzyskanie informacji o tych samych osobach w różnym momencie czasu pozwala zastanowić się nad mechanizmami zmiany społecznej, różnych przemian i procesów związanych z różnymi czynnikami, na przykład korzystaniem z nowych technologii. Zebranie wyczerpujących informacji zarówno o gospodarstwach domowych, jak i poszczególnych osobach z tych gospodarstw pozwala na ciekawe zestawienie tych dwóch rodzajów informacji. Badanie dostarcza również informacji o korzystaniu z komputerów i internetu wśród dzieci respondentów.
7.1. Komputery i internet w gospodarstwach domowych
7.1.1. Posiadanie komputera w gospodarstwie domowym
Jedna trzecia gospodarstw domowych jest wyposażona w komputer. Zdecydowana większość z nich (93%) posiada tylko jeden komputer. Przyczyną nieposiadania komputera są w ponad połowie przypadków względy finansowe (zał. 2, tabl. L_9_13).
Posiadaniu komputera bardzo mocno sprzyja obecność dzieci w gospodarstwie domowym (szczegóły w tabeli 7.1). Komputer posiada 46% gospodarstwach domowych, w których są dzieci na utrzymaniu. W pozostałych gospodarstwach jest to tylko 14%. Najczęściej komputer jest na wyposażeniu gospodarstw składających się z małżeństwa z dwójką dzieci (55%).
Tabela 7.1. Komputery i internet w gospodarstwach domowych.
Posiadanie komputera w domu jest też bardzo mocno zróżnicowane w zależności od wielkości miejscowości zamieszkania. W dużych miastach zdecydowanie więcej gospodarstw jest wyposażonych w komputer. W miastach powyżej 500 tysięcy mieszkańców komputer jest w 51% gospodarstw domowych. Natomiast na wsi komputer jest tylko w 21% gospodarstw.
7.1.2. Plany zakupu komputera
Zakup komputera w najbliższym czasie jest planowany w 8% gospodarstw domowych (zał. 2, L_10). Dodatkowo w 9,3% gospodarstw odpowiadano trudno powiedzieć. 27% gospodarstw, które w najbliższym czasie planują kupić komputer to gospodarstwa, które już przynajmniej jeden komputer posiadają. Co ciekawe w 37% gospodarstw planujących kupić komputer są osoby, które korzystają z komputera w innych miejscach. Oznacza to, że aż w 64% gospodarstw, które mają zamiar kupić komputer są osoby, które już z komputera korzystają.
Można więc powiedzieć, że przyrost nowych użytkowników komputerów jest bardzo nieduży. Gospodarstwa domowe, których członkowie z komputerów obecnie nie korzystają (choć mogli korzystać wcześniej) stanowią zaledwie niecałe 3% wszystkich gospodarstw domowych.
Co więcej zakup nowego komputera w najbliższym czasie planuje tylko 6,6% gospodarstw domowych posiadających już komputer. Skłania to do postawienia pytania o jakość sprzętu będącego na wyposażeniu gospodarstw domowych. Komputery starzeją się szybko i tak niewielki stopień zainteresowania nowym sprzętem może oznaczać, że wymiana sprzętu odbywa się bardzo powoli i wiele gospodarstw wyposażonych jest w sprzęt przestarzały. Może to jednak oznaczać, iż respondent udzielający wywiadu nie był w stanie dobrze ocenić planów gospodarstwa w zakresie zakupu nowego sprzętu i wielkość ta została niedoszacowana. Nie mamy jednak podstaw do zweryfikowania takiej tezy.
Podsumowując można stwierdzić, że są powody do niepokoju, jeśli chodzi o wyposażenie gospodarstw domowych w komputery. Obecnie tylko co trzecie posiada komputer. Deklaracje planów zakupu nowego sprzętu nie zapowiadają znacznego przyrostu nowych użytkowników. Co więcej, wymiana starych komputerów na nowe może również przebiegać na tyle powoli, że sprzęt używany w wielu gospodarstwach jest lub rychło stanie się przestarzały.
7.2. Dostęp do internetu.
17% gospodarstw domowych posiada dostęp do internetu. Jest to prawie dokładnie połowa tych, które posiadają komputer.
Struktura dostępu do internetu w gospodarstwach domowych jest bardzo podobna do struktury posiadania komputera w domu (szczegóły w tabeli 7.1). Dostęp do internetu jest przede wszystkim w gospodarstwach składających się z małżeństwa z dziećmi. Posiadanie dostępu do sieci w domu jest też mocno związane z wielkością miejscowości. W miastach powyżej 500 tysięcy mieszkańców możliwość korzystania z internetu w domu ma 30% gospodarstw. Natomiast na wsi dostęp do internetu ma zaledwie 8% gospodarstw.
Warto też sprawdzić, jaki jest dostęp w zależności od posiadania komputera, to znaczy ile spośród różnego rodzaju gospodarstw domowych posiadających komputer posiada również dostęp do internetu. Wśród wszystkich gospodarstw z komputerem dostęp do internetu ma mniej więcej połowa. Zdecydowanie bardziej uprzywilejowane są gospodarstwa domowe w większych miejscowościach. W miastach powyżej 500 tysięcy mieszkańców 59% gospodarstw domowych posiadających komputer korzysta również z internetu. W miastach pomiędzy 20 a 100 tysięcy mieszkańców jest to już tylko 50%, w mniejszych 48%. Najgorsza sytuacja jest na wsi, gdzie z internetu korzysta tylko 39% gospodarstw posiadających komputer. Oznacza to, że na obszarach wiejskich i w mniejszych miejscowościach, nie tylko mniej gospodarstw posiada komputer i mniej posiada dostęp do internetu niż w większych miastach, ale nawet wśród gospodarstw posiadających komputer udział tych z dostępem do sieci jest mniejszy.
7.2.1. Rodzaj dostępu do internetu
Sam fakt posiadania dostępu do internetu w gospodarstwie domowym nie jest jedynym istotnym czynnikiem mającym znaczenie dla możliwości skorzystania z sieci. Ważną sprawą jest również rodzaj tego dostępu. W dużej mierze decyduje on o czasie poświęcanym na korzystanie z internetu i sposobie korzystania.
Tabela 7.2 Rodzaj podłączenia do internetu
Przez modem, używając stacjonarnego połączenia telefonicznego łączy się z siecią trzy czwarte gospodarstw domowych, które z internetu korzystają (większość korzysta z TPSA jako operatora). Ze stałego łączą korzysta co czwarte gospodarstwo podłączone do internetu, przez inny rodzaj stałego łącza około 14%, a znikomy odsetek (2,3%) gospodarstw korzystających z internetu używa do połączenia się z siecią telefonu komórkowego. Stały dostęp do sieci mają przede wszystkim gospodarstwa miejskie, na wsi dominują połączenia modemowe (szczegóły w tabeli 7.2).
Gospodarstw domowych korzystających z więcej niż jednego sposobu łączenia się z internetem jest bardzo niewiele. Tylko 2% używających internetu korzysta z więcej niż jednego sposobu łączenia się z siecią. Podsumowując należy stwierdzić, że zdecydowana większość gospodarstw domowych korzysta z internetu używając łączy o niewielkiej przepustowości wolnych i niesprzyjających długiemu korzystaniu z sieci.
7.2.2. Od kiedy w gospodarstwie domowym jest dostęp do internetu
Tabela 7.3. Od jak dawna gospodarstwa domowe mają dostęp do internetu
Dostępność internetu w gospodarstwach domowych jest kwestią ostatnich trzech lat. Przed rokiem 2000 dostęp do Internetu posiadało tylko 13% gospodarstw obecnie podłączonych do sieci (szczegóły w tabeli 7.3). W kolejnych latach następował coraz szybszy wzrost liczby podłączonych gospodarstw: 17,4% podłączyło się w 2000, w 2001 24,5%, a w 2002 -37,7% gospodarstw, które obecnie posiadają dostęp do internetu. Do momentu badania w marcu 2003 roku podłączonych zostało 7,4% kolejnych gospodarstw. Może to świadczyć o wciąż wzrastającej dynamice uzyskiwania dostępu do internetu w gospodarstwach domowych.
7.2.3. Przyczyny braku dostępu
Tabela 7.4. Przyczyny braku dostępu do internetu w gospodarstwie domowym posiadającym komputer
Przyczynę finansową braku dostępu do internetu wskazuje 38,8% gospodarstw domowych nieposiadających dostępu do internetu. Wśród najważniejszych powodów braku dostępu do internetu w gospodarstwach domowych posiadających komputer, zdecydowanie najczęściej wymieniane były zbyt duże koszty dostępu (71,6%). Można więc wyciągnąć wniosek, że koszty dostępu są jednym z najważniejszych powodów jego braku, pod warunkiem, że gospodarstwo jest już wyposażone w komputer. Drugim co do ważności powodem był brak odpowiedniego sprzętu (19,3%). W dalszej kolejności wymieniane były wystarczające możliwości korzystania z Internetu gdzie indziej (13,4%) oraz Internet może być szkodliwy, np. może demoralizować dzieci, zabierać czas (13,2%). Bardzo rzadko wymieniane było stwierdzenie Internet nie jest potrzebny, nie ma nic ciekawego do zaoferowania (2,8%) i obawa o prywatność w Internecie(1,5%).
7.2.4. Deklaracja uzyskania dostępu do internetu
Spośród gospodarstw domowych wyposażonych w komputer, a nie posiadających dostępu do Internetu, tylko 1,7% deklaruje, że na pewno uzyska dostęp do końca roku; 21,8% deklaruje, że raczej tak. Na pewno nie uzyska dostępu 43,5% spośród tych gospodarstw domowych. Ci którzy deklarują uzyskanie dostępu do internetu w ciągu najbliższego roku, to przede wszystkim gospodarstwa, które zdecydowanie rzadziej wymieniają powody finansowe jako przyczyny braku dostępu.
7.3. Korzystanie z komputerów
7.3.1. Korzystanie z komputera
Korzystanie z komputera przynajmniej od czasu do czasu deklaruje 35,5% osób w wieku 16 i więcej lat. Komputera używa dokładnie taki sam procent mężczyzn i kobiet (szczegóły w tablicy C2.112, zał. 3). Niewielka różnica nie jest istotna statystycznie.
Najwięcej osób korzystających z komputera jest wśród osób młodych. Ponad dwie trzecie osób w wieku 16-24 deklaruje korzystanie z komputera przynajmniej od czasu do czasu. Wraz z wiekiem udział takich osób systematycznie spada. Bardzo duże znaczenie ma również wykształcenie. Wśród osób z wykształceniem wyższym i policealnym z komputerów korzysta prawie 70%, natomiast wśród osób z najniższym wykształceniem tylko nieco ponad 10%. Także wśród mieszkańców większych miast więcej jest osób używających komputerów. W miastach powyżej 500 tysięcy mieszkańców, wśród osób powyżej 16 roku życia jest to prawie 50%. W miastach mających od 200 do 500 tysięcy mieszkańców użytkownicy komputerów stanowią 45% i niewiele mniej w miastach od 100 do 200 tysięcy. W mniejszych miastach komputera używa około 37%, a na wsi tylko 19%.
Zastosowanie regresji logistycznej do zbadania znaczenia poszczególnych czynników pokazało, że czynniki strukturalne bardzo mocno oddziałują na fakt korzystania z komputera (tabela 7.4). Używanie komputera jest silnie uwarunkowane młodszym wiekiem, wyższym wykształcenia, wielkością miejscowości zamieszkania, wysokością dochodów, jak i ilością osób do 24 roku życia w gospodarstwie domowym. Obecność dzieci w gospodarstwie sprzyja bowiem posiadaniu komputera w domu.
Tabela 7.5. Uwarunkowania korzystania z komputera
7.3.2. Miejsce korzystania z komputera
Nieco ponad dwie trzecie osób korzystających z komputera, przynajmniej od czasu do czasu, używa go we własnym domu. 43% użytkowników komputera używa komputera w pracy, 24% w szkole lub na uczelni. 22% u znajomych lub rodziny, a w kawiarenkach internetowych korzysta prawie 13% (szczegóły w tablicy C2.126, zał. 3). Ponad połowa osób korzystających z komputera korzysta z niego więcej niż w jednym miejscu. Co czwarta korzysta zarówno w domu, jak i w pracy.
7.3.3. Czas spędzany przy komputerze
Prawie równie ważne co sam fakt korzystania z komputera jest to, ile czasu poświęca się na korzystanie. Osoby korzystające z komputera poświęcają na to średnio 14 godzin i 45 minut w tygodniu. Więcej korzystają mężczyźni średnio 16 godzin i 15 minut. Kobiety średnio 13 godzin i 20 minut (szczegóły w tablicy C2.124, zał. 3).
Najwięcej korzystają osoby z grupy wiekowej 25-34 lata. Spędzają oni przy komputerze średnio 17 godzin i 20 minut tygodniowo. Zdecydowanie więcej korzystają z komputerów osoby mieszkające w większych miejscowościach. Korzystający z komputerów mieszkańcy miast powyżej 500 tysięcy mieszkańców, spędzali przy komputerze średnio 18 godzin i 15 minut. Korzystające z komputerów osoby mieszkające na wsi, spędzają przy nich niecałe 11 godzin tygodniowo. Dużo z komputerów korzystają również osoby z wyższym wykształceniem (średnio 18 godzin i 50 minut), pracujące w sektorze prywatnym (18 godzin i 40 minut), i te zarabiające najwięcej (średnia dla osób z górnego kwartyla zarobków to również 18 godzin i 40 minut). Szczegółowe wyniki znajdują się w tablicy C2.124, zał. 3.
Jednak na podstawie porównywania czasów korzystania w różnych grupach trudno jest stwierdzić, jaki dokładnie wpływ mają poszczególne czynniki. Jest tak na przykład ze względu na to, że osoby z wyższymi dochodami to również częściej osoby o wyższym wykształceniu. Trudno jest więc ustalić, który z tych czynników wykształcenie czy zarobki ma większe znaczenie dla czasu poświęcanego na korzystanie z komputera. Analiza regresji pozwala na ustalenie wpływu poszczególnych zmiennych niezależnych na zmienną zależną i zmierzenie efektów zmian poziomu wartości jednaj zmiennej, przy stałych wartościach innych zmiennych. Czas, jaki ludzie spędzają przy komputerze, zależy od wielu czynników. Jednak, co ciekawe, poszczególne czynniki mają bardzo różne znaczenie dla tego, ile czasu poświęcają kobiety a ile mężczyźni na używanie komputera, dlatego analiza dla tych dwóch grup została przeprowadzona oddzielnie.
Największe znaczenie ma oczywiście fakt wykorzystywania komputera w pracy. Wpływ tego czynnika jest dużo istotniejszy dla kobiet. Używanie komputera w pracy przez kobiety, powoduje, że spędzają przy nim przeciętnie o 14 godzin i 40 minut tygodniowo więcej niż kobiety korzystające z komputera w innych miejscach. Dla mężczyzn używających komputera w pracy jest to tylko 10 godzin. Następnym ważnym czynnikiem jest używanie komputera w domu. Kobiety korzystające w domu spędzają przy komputerze średnio o 5 godzin i 10 minut w tygodniu więcej niż te, które w domu nie korzystają. Natomiast mężczyźni używający komputera w domu, spędzają przy nim o 8 godzin i kilka minut dłużej, niż ci, którzy w domu nie korzystają. Mniejsze znaczenie miał fakt korzystania w szkole lub na uczelni. Przekłada się on na korzystanie o mniej więcej 2 i pół godzinny dłuższe zarówno wśród mężczyzn, jak i wśród kobiet. Korzystanie w innych miejscach nie miało istotnego wpływu na ogólny czas używania komputera.
Tabela 7.6. Ilość godzin spędzonych w ostatnim tygodniu przed komputerem przez mężczyzn.
Tabela 7.7. Ilość godzin spędzonych w ostatnim tygodniu przed komputerem przez kobiety
Ważnym czynnikiem jest też wiek osoby używającej komputera. Ale znaczenie tego czynnika jest również różne dla kobiet, jak i dla mężczyzn. Ogólnie osoby młodsze korzystają z komputerów więcej niż osoby starsze, lecz zależność ta jest dużo silniejsza w przypadku mężczyzn, u których każdy rok życia więcej, to przeciętnie 18 minut korzystania z komputera mniej. Wśród kobiet różnica jednego roku przekłada się przeciętnie tylko na 4 minuty korzystania z komputera.
Znaczenie ma również miejsce zamieszkania i brak jest w tym przypadku istotnych różnic pomiędzy mężczyznami i kobietami. Natomiast duże różnice występują w przypadku wykształcenia. Ma ono znaczny wpływ na ilość czasu spędzanego przed komputerem przez mężczyzn i żadnego znaczenia wśród kobiet.
7.3.4. Umiejętności korzystania z komputera
Fakt używania komputerów nie byłby aż tak społecznie ważną sprawą, gdyby nie to, że może bardzo mocno przyczyniać się do polepszenia sytuacji osób korzystających z nich. Komputer może być nieocenionym narzędziem pracy i nauki, pozwalającym wiele czynności wykonać lepiej lub w krótszym czasie. Tak więc istotne jest nie tylko to, czy ludzie mogą z komputerów korzystać, ale również to, czy potrafią używać ich z korzyścią dla siebie. Dlatego oprócz odpowiedzi na pytanie, czy i ile ludzie z komputerów korzystają, ważne jest, jak to robią i jakie są ich umiejętności używania komputera. Jeśli więc dostęp jest pierwszą barierą i stanowi podstawowe zagrożenie w rozwoju społeczeństwa informacyjnego lub jest podstawową przyczyną cyfrowego wykluczenia, to brak umiejętności jest niejako barierą drugiego rzędu (Hargittai, 2002).
Odpowiedzi na pytanie zadane osobom korzystającym z komputerów o to, jak postrzegają swoje umiejętności w zakresie obsługi komputera, wskazują na raczej niski ich poziom. Bardzo niewiele osób deklaruje posiadanie bardzo wysokich umiejętności posługiwania się komputerem (niecałe 6%). Wysoką znajomość deklaruje 21,5%. Ponad połowa osób deklaruje umiejętności przeciętne, a prawie co piąta osoba korzystająca z komputera bardzo niskie. Jeśli jeszcze przypomnimy, że z komputera korzysta zaledwie 35,5% osób w wieku 16 i więcej lat, to okaże się, że wysokie lub bardzo wysokie umiejętności korzystania z komputera posiada tylko co dziesiąty dorosły Polak.
Największe znaczenie dla deklarowanych umiejętności korzystania z komputera ma wiek użytkownika. Generalnie osoby młodsze deklarują dużo lepsze umiejętności. Należy jednak zaznaczyć, że najwyższe umiejętności deklarują osoby w wieku 21-30 lat. Osoby młodsze rzadziej deklarują umiejętności bardzo wysokie (tablica C2.123, zał. 3).
Znaczenie ma również płeć. Mężczyźni deklarują posiadania wyższych umiejętności. 34% z nich deklaruje posiadanie umiejętności wysokich lub bardzo wysokich. Wśród kobiet takich osób było tylko 21,5%. Co więcej, największa różnica była wśród osób o największych umiejętnościach (tablica C2.123, zał. 3). Efekt płci w zakresie umiejętności korzystania z komputerów ma raczej pośredni charakter, to znaczy działa tylko w interakcji z innymi czynnikami; przede wszystkim z wiekiem i liczbą lat nauki, a także z liczbą przyjaciół, która ma znaczenie tylko dla tego, jakie umiejętności posiadają kobiety (tabela 7.8 i 7.9).
Zarówno wśród mężczyzn, jak i wśród kobiet największy wpływ na umiejętności korzystania z komputera ma wiek. Następnie liczba lat nauki i poziom wykształcenia. Wpływ tych czynników jest zgodny z oczekiwaniami wyższe umiejętności są deklarowane przez osoby młodsze i lepiej wykształcone. Niezależne od pozostałych czynników znaczenie dla deklarowanego poziomu umiejętności obsługi komputera ma też średni poziom dochodów w ostatnim roku na osobę w gospodarstwie domowym. Wyższe dochody są związane z wyższymi umiejętnościami.
Tabela 7.8. Umiejętność korzystania z komputera (mężczyźni)
Tabela 7.9. Umiejętność korzystania z komputera (kobiety)
Dodatkowe znaczenie, niezależne od wpływu czynników wymienionych powyżej, ma wielkość miejscowości zamieszkania. Fakt ten może być pochodną większego odsetka osób używających komputera w większych miejscowościach, co powoduje większą możliwość uzyskania porady i pomocy od innych (np. od kogoś znajomego). Tym też prawdopodobnie należy tłumaczyć pozytywny wpływ liczby przyjaciół na umiejętności korzystania z komputera wśród kobiet. Większa liczba przyjaciół, to większa szansa na uzyskanie pomocy. Jednak czynnik ten ma znaczenie wyłącznie dla kobiet, co może wynikać z niechęci mężczyzn do proszenia o pomoc.
Zdecydowanie najmniej osób umiejących dobrze wykorzystać komputer jest wśród emerytów, osób biernych zawodowo i bezrobotnych. Grupy te są szczególnie zagrożone cyfrowym wykluczeniem pozbawieniem korzyści płynących z rozwoju technologii, również dlatego, że w grupach tych i tak jest dużo mniej osób korzystających z komputera.
Umiejętności korzystania z komputera są jednym z ważniejszych wskaźników tego, na ile ludzie są w stanie wykorzystać narzędzie jakim jest komputer z korzyścią dla siebie. Jednym z podstawowych uwarunkowań rozwoju umiejętności korzystania z komputera jest również możliwość dotarcia do osób, które są w stanie udzielić pomocy. Większość pomocy uzyskiwanej przy nauce obsługiwaniu komputerów uzyskiwana jest od osób z rodziny i od znajomych, a nie przy okazji kursów. Dlatego też istotnym zagadnieniem jest pytanie o dostępność takich osób. Jak pokazali Fong, Wellman, Kew i Wilkes (2001), w miejscach, gdzie dużo mniej osób korzysta z komputera i internetu i mniejsza jest obecność tych technologii, trudniej jest też taką pomoc uzyskać. Dlatego tak ważne jest zestawienie danych dotyczących przestrzennego rozkładu nasycenia nowymi technologiami i umiejętności korzystania z nich.
Przypomnijmy, że jednym z ważnych czynników wpływających na umiejętności jest wielkość miejscowości zamieszkania. Oczywiście sama wielkość miejscowości jest związana z gęstością osób korzystających, ponieważ w większych miejscowościach znacznie więcej osób używa komputerów. Istnieje też geograficzny związek pomiędzy liczbą osób na danym obszarze (w województwie) korzystających z komputera a ich umiejętnościami korzystania z komputera. Im więcej osób w województwie używa komputerów tym wyższe są deklarowane przez nie umiejętności (p<0,05). Jest to mocny argument za istnieniem dodatkowego zróżnicowania regionalnego, potwierdzającego spostrzeżenia Fonga i innych, że w miejscach, gdzie mniej osób korzysta z komputera, są też mniejsze umiejętności, co prowadzi do dodatkowego upośledzenia takich obszarów.
Oznacza to, że kolejnym problemem po kwestiach dostępności komputerów i umiejętności korzystania z nich, jest problem występowania obu tych czynników naraz i ich wzajemnego wzmacniania się. Obszary mniej uprzywilejowane, w których mniej osób ma dostęp do komputerów, są dodatkowo zagrożone tym, że osoby mogące ich używać nie będą potrafiły w pełni ich wykorzystać. Utrzymanie się takiej sytuacji może grozić wykluczeniem całych regionów.
7.4. Korzystanie z internetu
Z internetu korzysta lub korzystało 24,7% Polaków. Stanowi to 71,2% osób używających komputera. Udział osób, które korzystały z internetu, jest większy wśród mężczyzn (26%) niż wśród kobiet (23,5%). Jednak największe różnice występują w grupach wyodrębnionych ze względu na wiek, miejsce zamieszkania i wykształcenie (szczegóły w tablicy C2.125, zał. 3).
Najwięcej użytkowników jest wśród osób młodych. W kategorii wiekowej 16-24 lat prawie 59% osób korzysta z internetu (85% używających komputerów). Wiek jest bardzo silnym predyktorem faktu używania sieci. Same różnice związane z wiekiem wyjaśniają ponad 20% wariancji korzystania z internetu. Bardzo duże różnice są też związane z wykształceniem. Największy odsetek użytkowników internetu jest wśród osób z wykształceniem wyższym (60%). A najmniejszy wśród osób z wykształceniem podstawowym (1%) i zasadniczym zawodowym (7%).
Wyniki analizy regresji logistycznej, przedstawione w tabeli 7.10, pokazują zmienne, które mają statystycznie istotny wpływ na szanse korzystania z internetu. Najważniejszy jest wieku, im jest wyższy tym mniejsza szansa na korzystanie z internetu. Następnie znaczenie ma liczba lat nauki i wielkość miejscowości zamieszkania. Niezależnie od innych czynników korzystaniu z internetu korzystaniu sprzyjają również wyższe dochody w gospodarstwie domowym i obecność w nim osób do 24 roku życia. Dodatni współczynnik regresji dla zmiennej płeć oznacza, że jeśli porównamy kobiety i mężczyzn o takich samych charakterystykach, to okaże się, że panie mają większą szansę na korzystanie z sieci. Jednak różnica ta jest znacząco modyfikowana poprzez istnienie interakcji płci i lat nauki. Dla kobiet większa liczba lat spędzonych w szkole nie przekłada się na wzrost szans korzystania z internetu tak bardzo jak wśród mężczyzn. Dlatego, łącząc efekt płci i lat nauki, można powiedzieć, że wśród osób z z niższym wykształceniem więcej z internetu korzystają kobiety, a wśród osób mających za sobą przynajmniej 11 lat nauki więcej korzystają mężczyźni.
Tabela 7.10. Uwarunkowania korzystania z internetu
Ponieważ osoby, które kiedyś z internetu korzystały, mogą obecnie z niego nie korzystać, warto przyjrzeć się tym, którzy aktualnie używającym sieci. W ostatnim tygodniu z internetu korzystało 19,8% osób w wieku 16 i więcej lat. Przynajmniej godzinę spędziło w sieci 22% mężczyzn i 18% kobiet. Korzystało też zdecydowanie więcej osób młodych, lepiej wykształconych i mieszkających w większych miastach (szczegóły w tablicy C2.125, zał. 3).
7.4.1. Miejsce korzystania z internetu
Ponad połowa osób korzystających z internetu łączy się z nim w domu. Co trzeci użytkownik robi to w pracy, 27,5% łączy się w szkole lub na uczelni, 22% u znajomych lub rodziny, a w kawiarenkach internetowych korzysta prawie 19% internautów (szczegóły w tablicy C2.127, zał. 3). 30% osób korzystających z internetu korzysta z niego w więcej niż jednym miejscu. Prawie połowa z nich korzysta zarówno w domu, jak i w pracy, a bardzo rzadko w innych miejscach. Korzystanie z internetu w szkole lub na uczelni często jest też wsparte korzystaniem w innymi miejscu. Prawie trzy czwarte takich osób korzysta w więcej niż jednym miejscu.
7.4.2. Czas spędzany w internecie
Sam fakt korzystania z internetu nie jest nam w stanie wiele powiedzieć o użytkowniku. Dużo więcej możemy się dowiedzieć, badając to ile czasu poświęca na korzystanie z sieci. Zdecydowana większość osób, które korzystają z internetu, używa go w sposób mało intensywny. Ponad trzy czwarte osób, które korzystały z internetu, spędziło przy nim w ostatnim tygodniu nie więcej niż 7 godzin, czyli do godziny dziennie. 14% nie korzystało w ogóle, a 41% korzystało od 1 do 3 godzin. Osoby używające internetu od 8 do 19 godzin tygodniowo stanowią 15,4% wszystkich internautów. Użytkowników intensywnych, spędzających w internecie 20 i więcej godzin jest 8,4%. W obu tych grupach przeważają mężczyźni (szczegóły w tablicy C2.130, zał. 3).
Tabela 7.11. Uwarunkowania czasu spędzanego w internecie
Dla czasu spędzanego w internecie największe znaczenie miał fakt, gdzie się korzysta. Posiadanie w domu dostępu do internetu ze stałym łączem powoduje spędzanie w sieci o prawie 7 godzin więcej w porównaniu z sytuacją, gdy w domu nie ma dostępu do sieci. Osoby korzystające z internetu w pracy, spędzają w sieci średnio o prawie 2 i pół godziny dłużej niż internauci, którzy w pracy nie korzystają z internetu. Pozostałe miejsca łączenia się z internetem nie mają bezpośredniego, istotnego wpływu na ilość godzin spędzanych w sieci.
Na czas spędzany w internecie duży wpływ ma także wiek. Osoby starsze spędzają w sieci dużo mniej czasu. Ponadto osoby, które korzystają z internetu od dawna, spędzają w nim więcej czasu. Zależność tę przedstawia wykres 1. Każdy rok więcej to mniej więcej 45 dodatkowych minut spędzanych tygodniowo w sieci. Może to wynikać z dwóch powodów. Po pierwsze osoby, które wcześniej zaczęły korzystać z internetu, mogą mieć większe potrzeby i internet jest im bardziej przydatny w życiu codziennym i zawodowym. Po drugie może być też tak, że osoby, które dłużej korzystają, zdążyły już zdobyć większe umiejętności korzystania z sieci i potrafią lepiej wykorzystywać internet. Ostatnim czynnikiem mającym znaczenie jest wielkość miejscowości zamieszkania. Ludzie w większych miejscowościach korzystają więcej. Natomiast czynniki takie, jak płeć, wykształcenie, dochody nie mają istotnego znaczenia dla ilości czasu spędzanego w sieci.
Wykres 7.1. Ilość czasu spędzanego w internecie w zależności od stażu korzystania z sieci
7.4.3. Staż korzystania z internetu
Z wielu względów ważnym czynnikiem jest to, kiedy dana osoba zaczęła korzystać z internetu. Jak już zostało wspomniane, długość doświadczeń z internetem przekłada się bezpośrednio na obecną intensywność jego wykorzystania. Jest również jednym z najważniejszych czynników wpływających na to, w jaki sposób ludzie z sieci korzystają. Co więcej obserwując trendy przyrostu liczby osób korzystających z internetu możemy zastanowić się nad dalszym jego upowszechnianiem się.
Wykres 7.2. Przyrost liczby osób korzystających z internetu
Wykres 7.2 przedstawia wzrost liczby osób korzystających z internetu. Kolejne wartości pokazują, jaka część osób, które korzystały z internetu, zaczęła korzystać w danym roku lub wcześniej. Największy wzrost nastąpił w roku 2000, kiedy zaczęło korzystać prawie 25% obecnych użytkowników.
Warto jednak rozpatrywać kwestie podłączania się do internetu z uwzględnieniem podziałów związanych z płcią. Można powiedzieć, że mężczyźni spełniają rolę innowatorów. Więcej mężczyzn niż kobiet zaczynało korzystać z internetu w latach 90-tych. Do 1999 roku z internetu korzystało już 8,3% mężczyzn i tylko 4,6% kobiet. Jednak już od roku 2000 wśród nowych użytkowników internetu więcej jest kobiet niż mężczyzn, choć cały czas procent zaczynających korzystać mężczyzn i kobiet jest bardzo podobny. Natomiast w 2002 roku z internetu zaczęło korzystać 6% kobiet i 4,9% mężczyzn. Można więc stwierdzić, że przyrost ilości kobiet korzystających z internetu zaczyna być szybszy niż przyrost korzystających mężczyzn. I prawdopodobnie w niedługim czasie dojdzie do zrównania się odsetka korzystających z internetu wśród mężczyzn i kobiet. Taka tendencja była też obserwowana w innych krajach.
Różnice w korzystaniu z internetu pomiędzy osobami, które dopiero zaczęły korzystać, a takimi, które korzystają już od ponad roku, są ogromne. Obie grupy użytkowników różnią się od siebie właściwie pod każdym względem. Doświadczeni użytkownicy korzystali z większej ilości funkcji internetu i z większą liczbą osób za jego pomocą się kontaktowali. Dotyczy to również kontaktów i czynności wykonywanych w ostatnim czasie (w ciągu minionego tygodnia). Nowi użytkownicy internetu korzystają z niego średnio 3 i pół godziny w tygodniu, natomiast ci, którzy są internautami od 15 co najmniej miesięcy, korzystają dwa razy więcej. Być może jest tak, że osoby, które później zaczynają korzystać z internetu mają mniejsze potrzeby i internet nie jest dla nich aż tak ważny lub aż tak atrakcyjny. Różnice te mogą być jednak również efektem mniejszych kompetencji w korzystaniu z internetu wśród osób, które stosunkowo niedawno zaczęły go używać.
7.4.4. Sposoby wykorzystywania internetu
Ważną i interesującą sprawą jest to, w jaki sposób różni ludzie z internetu korzystają. Zadaliśmy szereg pytań, aby to sprawdzić. Pytania dotyczyły czynności w czasie sesji internetowej, wykonywanych zarówno kiedykolwiek, jak i w ostatni tygodniu.
Czynności wykonywane kiedykolwiek są wskaźnikiem zainteresowań użytkowników, a także ich kompetencji pokazują umiejętności (także techniczne), potrzebne do wykonywania danej czynności. Dlatego też ogólną liczbę czynności wykonywanych kiedykolwiek w sieci będziemy traktowali jako wskaźnik umiejętności i wszechstronności korzystania. Natomiast sposób korzystania z sieci w ostatnim tygodniu jest raczej wskaźnikiem rzeczywistych zachowań, tego w jaki sposób wykorzystują internet jego użytkownicy (szczegóły w tablicach C2.129.1 C2.129.12, zał. 3).
Tabela 7.12.. Uwarunkowania ilości czynności wykonywanych w internecie
Ilość funkcji, w jakich internet jest wykorzystywany, zależy przede wszystkim od wieku użytkownika i od czasu trwania kontaktu z tą technologią. Bardzo ważna jest też ilość i rodzaj miejsc, w których dana osoba może z sieci korzystać. Najistotniejsze znaczenie ma tutaj możliwość korzystania w domu, ale inne czynniki też mają znaczenie.
Najczęściej wykorzystywaną w ostatnim tygodniu funkcją internetu było przeglądanie stron WWW. Na strony internetowe wchodziło ponad 71,5% osób, które korzystały w tym okresie z sieci. Z poczty elektronicznej korzystało 66% osób. Warto dodać, że jest to 80% użytkowników internetu, którzy kiedykolwiek z poczty elektronicznej korzystały.
Materiałów do pracy lub nauki poszukiwało aż 58% osób. Jest to ilość bardzo znacząca; świadczy o tym, że Polacy są potrafią wykorzystywać internet do uzyskania różnego rodzaju korzyści i polepszenia własnej sytuacji. Dla wielu osób internet jest więc źródłem przydatnych informacji. Niestety, jedyne co jesteśmy na podstawie badań stwierdzić, to fakt, że ludzie takich przydatnych informacji i materiałów w sieci poszukują oraz że robi to znaczna liczba internautów. Nie potrafimy natomiast rozstrzygnąć, czy głównym powodem takiego wykorzystywania internetu jest łatwość dotarcia do materiałów w ogóle, czy też możliwość dotarcia do materiałów lepszych. Nie jesteśmy także w stanie ocenić kompetencji użytkowników i tego, w jak efektywny sposób są oni w stanie informacje i materiały znajdować i wykorzystywać.
Z różnego rodzaju funkcji ekonomicznych internetu korzysta stosunkowo mało użytkowników, aczkolwiek dane te i tak wyglądają dość optymistycznie. 12% osób korzystało przez internet z banku, 8,6% dokonało w sieci zakupu, a 7,4% uczestniczyło w aukcjach.
Co ciekawe, bardzo dużą grupę (24,8%) stanowiły osoby, które ściągnęły z internetu muzykę, film lub program. Zdecydowanie najczęściej ściągane są pliki muzyczne. Hasło MP3 jest jednym z najczęściej wpisywanych w wyszukiwarkach internetowych. Skala tego zjawiska jest ogromna i może doprowadzić do przekształcenia się całych rynków, szczególnie w obszarze produktów opierających się na prawach autorskich.
Wykres 7.3. Czynności wykonywane w internecie.
Gry sieciowe to rozrywka, z której korzystało 13,7% osób wchodzących do sieci w ostatnim czasie. Własnymi stronami WWW zajmowało się 9,6% osób, które korzystały z internetu w ostatnim tygodniu.
Mimo, iż internet był najczęściej wykorzystywany do przeglądania stron WWW, podstawową jego funkcją wydaje się być ułatwianie kontaktu pomiędzy ludźmi i w gruncie rzeczy funkcja komunikacyjna internetu była wykorzystywana najczęściej. Oprócz tego, że co trzecia osoba używała internetu do kontaktów z innymi poprzez pocztę elektroniczną, często wykorzystywane były również inne sposoby komunikowania się. Z komunikatorów korzystało 36% osób, które w ostatnim tygodniu wchodziły do sieci, 21,5% uczestniczyło w czatach, a 16% w dyskusjach na specjalnych forach dyskusyjnych. Z kim kontaktowali się użytkownicy internetu?
7.4.5. Zachowania w internecie kontakty społeczne
Przede wszystkim 21,5% osób, które korzystały z internetu w ostatnim tygodniu, nie używało go do kontaktowania się w tym czasie z innymi ludźmi.
Wykres 7.4. Kontakty przez internet
Do kontaktów z rodziną używało internetu 42% osób, a w ostatnim tygodniu robiło to również 25% osób, które w tym okresie wchodziły do sieci (szczegóły w tablicach C2.129.1 C2.129.7, zał. 3). Za pomocą sieci 38% osób korzystających z internetu kontaktowało się ze współpracownikami. Wśród korzystających ostatnio kontakt ze współpracownikami przez internet deklarowało nieco ponad 30%.
Największą grupę kontaktów w internecie stanowią przyjaciele i znajomi (64% korzystających z internetu kontaktuje się z takimi osobami), z którymi jest również kontakt poza internetem. W takich przypadkach internet może służyć jako medium dodatkowe uzupełniające kontakt pomiędzy osobami, umożliwiające współpracę (np. wzajemne przesyłanie sobie materiałów i prac), koordynację wspólnych działań, udzielanie porady i wsparcia, a także wysyłanie tej samej informacji lub zawiadomienia do dużej grupy osób.
45% osób korzystających z internetu wykorzystywało go do kontaktu z osobami, z którymi nie można było się w inny sposób skontaktować.
41% osób poznało kogoś poprzez internet. Spośród osób korzystających z sieci w ostatnim tygodniu aż 23% kontaktowało się z osobami poznanymi przez internet. Ponadto internet jest bardzo często wykorzystywany do kontaktów z osobami o podobnych zainteresowaniach. Z osobami takimi kontaktowało się 19% korzystających w ostatnim tygodniu.
7.5. Korzystanie z komputera i internetu wśród dzieci
Na podstawie deklaracji respondentów udzielających wywiadu nt. gospodarstwa domowego dokonaliśmy oszacowania czasu spędzanego przez dzieci na korzystaniu z komputera i internetu. Komputerów używa prawie 60% dzieci do 16 roku życia, a internetu 26%. Z technologii tych nieco częściej korzystają chłopcy niż dziewczęta. Dla porównania telefony komórkowe posiada niecałe 7% dzieci w tym wieku. Szczegółowe przekroje znajdują się w tabeli 7.13.
Tabela 7.13. Korzystanie z telefonu komórkowego, komputera i internetu wśród dzieci
Zdecydowana większość, aż 81% dzieci, które według deklaracji rodziców korzystają z komputera, posiada stację roboczą w domu. Pozwala im to na dużo intensywniejsze korzystanie. W ocenie rodziców dzieci te spędzają przy komputerze średnio prawie 11 godzin tygodniowo, podczas gdy dzieci, które korzystają tylko w innych miejscach poza domem, używają komputera niemal trzykrotnie krócej.
Według relacji rodziców, dzieci korzystające z internetu spędzaj w sieci średnio 2 godziny i 25 minut tygodniowo; nieco więcej chłopcy, ale różnica między chłopcami i dzeiwczętami nie jest zbyt duża wynosi około 20 minut (szczegóły w tabeli 7.15). Internet wykorzystuje 75% dzieci korzystających z komputera. Jednak w domu wchodzi do sieci zaledwie 46% z nich. Jak można się spodziewać, możliwość korzystania w domu przyczynia się do spędzania w internecie znacznie większej ilości czasu. Dzieci, które mają możliwość korzystania w domu, używają internetu średnio przez 4 godziny w tygodniu, natomiast te, które w domu korzystać nie mogą, używają go zaledwie przez około godzinę i 20 minut. Jest też bardzo duża różnica w czasie, jaki dzieci spędzają w internecie, w zależności od rodzaju łącza w gospodarstwie domowym. Dzieci w domach, w których połączenie z internetem odbywa się przez modem, korzystają z niego średnio 2 i pół godziny w tygodniu, a w domach, w których jest stałe łącze prawie 8 godzin. Stałe łącze ma 30% dzieci, które korzystają z internetu w domu.
Tabela 7.15 Intensywność korzystania z internetu wśród dzieci
7.6. Powstawanie społeczeństwa informacyjnego w Polsce i zagrożenia tego procesu
W planach i działaniach mających na celu stworzenie społeczeństwa informacyjnego w Polsce należy uwzględniać nie tylko rozwój infrastruktury, informatyzację urzędów i coraz większą dostępność usług administracyjnych on-line. Ważny jest również czynnik ludzki to czy obywatele mają dostęp do nowych technologii oraz w jaki sposób są w stanie ich używać.
Obecna sytuacja wywołuje poważne obawy o to, w jaki sposób tworzyć się będzie polskie społeczeństwo informacyjne. Dostępność i wykorzystanie komputerów i internetu w Polsce są ciągle w porównaniu z najwyżej rozwiniętymi krajami niewielkie. Realnym zagrożeniem jest wykluczenie znacznej części społeczeństwa z szans jakie niosą ze sobą nowe technologie. Jednocześnie może to oznaczać niemożliwość pełnego uczestnictwa w życiu społecznym takich osób i coraz większe trudności w radzeniu sobie z życiem codziennym wraz ze wzrostem znaczenia komputerów i internetu w społeczeństwie i gospodarce13 . Już w tej chwili obserwujemy bardzo silne uwarunkowanie strukturalne korzystania z nowych technologii. Są one dostępne przede wszystkim dla osób znajdujących się z różnych względów w lepszej sytuacji lepiej wykształconych, lepiej zarabiających, mieszkających w większych miastach.
Kolejną istotną sprawą jest posiadanie umiejętności koniecznych do korzystania z komputerów i z różnych funkcji internetu. Kompetencje w posługiwaniu się technologią są drugim, po kwestii dostępu, rodzajem barier sprzyjających wykluczeniu. Z komputerów i internetu korzystają przede wszystkim osoby młode, którym łatwo jest uczyć się nowych rzeczy i dla których nowe technologie są dużo bardziej oczywiste. Ponadto zarówno umiejętności korzystania z komputera, jak i sposoby wykorzystywania internetu są mocno zależne również od innych czynników strukturalnych, przede wszystkim wykształcenia i miejsca zamieszkania.
Na szczególną uwagę zasługują zagrożenia wykluczeniem związane z miejscem zamieszkania. Szczególnie na wsi, ale również w małych miejscowościach dostępność komputerów i internetu jest bardzo mała. Gorsze są też tam możliwości łączenia się z siecią i dużo mniejszy czas poświęcany na korzystanie. Użytkownicy mają mniejsze doświadczenie i mniejsze umiejętności korzystania. Dodatkowym efektem niewielkiej liczby korzystających jest też trudność uzyskania pomocy i rady od znajomych lub rodziny.
Możliwe jest, że obecne ogromne różnice między grupami społecznymi będą się z biegiem czasu zmniejszać i zanikać, tak jak się to praktycznie stało z różnicą pomiędzy kobietami a mężczyznami w używaniu komputerów. Znaczącym ograniczeniem przyrostu liczby użytkowników internetu są obecnie duże koszty korzystania.
Stopniowe upowszechnianie się komputerów i dostępu do internetu może też nie być wystarczającym rozwiązaniem problemu. Należałoby jednocześnie zadbać o zwiększenie umiejętności korzystania z nowych technologii, a także o zapewnienie szerokopasmowego dostępu do sieci, ponieważ pozwoli to na znacznie pełniejsze wykorzystanie coraz większych możliwości, jaki niesie ze sobą rozwój społeczeństwa informacyjnego.
13 Rozpowszechnienie nowoczesnych technologii komunikacyjnych może być także niezłym predyktorem zachowań obywatelskich. Okazuje się bowiem, że w przekroju wojewódzkim poziom komputeryzacji i nasycenia telefonami komórkowymi koreluje istotnie z frekwencją (ale nie z proporcją głosów tak) w ostatnim referendum unijnym (odpowiednio: r=0,63 i r=0,53). Ponieważ jednak ten wskaźnik rozwoju cywilizacyjnego zależy w dużej mierze od zamożności, po wyłączeniu dochodów obie korelacje spadają do poziomu nieistotnego statystycznie. [J.Cz].